Mediacja: Kiedy i w jakich sprawach jest pomocna – wybrane zagadnienia

Image by Freepik

Nieco historii

Już w starożytnej Grecji istniała instytucja tzw. sędziego rozjemczego, który pełnił funkcję mediatora. „Był on wybierany przez strony sporu, a jego zadaniem było doprowadzenie do ugody. Dopiero jeżeli porozumienia nie udało się osiągnąć, kierowano sprawę do sądu przysięgłych. To właśnie od greckiego słowa medos pochodzi słowo mediacja. Oznacza ono «pośredniczący, neutralny, nie przynależny do żadnej ze stron» [1].

Czym jest mediacja ?

Mediacja jest dobrowolną formą pozasądowego rozwiązania sporu powstałego pomiędzy stronami [2]. Biorą w niej udział strony konfliktu oraz niezależny i bezstronny profesjonalnie przygotowany mediator. Udziela on wsparcia w rozwiązaniu powstałego sporu.

„Istotą mediacji jest poszukiwanie przez strony rozwiązania konfliktu akceptowalnego przez obie strony, a nie prezentacja stanowisk i oczekiwanie ustępstw. Mediacja to rozmowa «w cieniu prawa» o interesach i potrzebach każdej ze stron, tak, aby z poszanowaniem tych interesów zbudować akceptowalne porozumienie” – wyjaśnia literatura prawnicza.  Tak Borowicz M., w artykule Mediacja – czy warto? Dziesięć ważnych kwestii, bez których zrozumienie mediacji nie jest możliwe, opublikowanym w ZPDORADCA 2023, nr 1, str. 27, Legalis.

Każda mediacja prowadzona  jest na zasadach dobrowolności, bezstronności i poufności [3].

Sprawdź: 19 października – Międzynarodowy Dzień Mediacji

Jakie są rodzaje mediacji?

W art. 183(1) § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) ustawodawca wskazuje na dwa rodzaje mediacji: mediację umowną i mediację sądową.

Mediacja umowna (pozasądowa) może być prowadzona z inicjatywy stron przed wniesieniem powództwa sądowego (umowa o mediację) Strony samodzielnie podejmują decyzję o rozwiązaniu powstałego konfliktu z pomocą mediatora. Jeżeli zostanie on rozwiązany, wtedy ewentualne postępowanie sądowe będzie niepotrzebne.

Mediacja sądowa jest prowadzona na podstawie postanowienia sądu kierującego strony do mediacji. W świetle art. 183(8)  § 1 k.p.c. Sąd może skierować strony do mediacji na każdym etapie postępowania. Jak podkreślono w orzecznictwie „Skierowanie stron do mediacji ma w zasadzie charakter fakultatywny, tzn. sąd może to zrobić, ale nie ma obowiązku w tym zakresie (…)” (uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi – III Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 19 lipca 2017 r. , sygn. akt III Ca 856/17), Legalis).

W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny wydanego w dniu 30 lipca 2021 r.(sygn. akt I ACa 241/21) czytamy:

„Przystąpienie do mediacji jest dobrowolne, a więc nie ogranicza konstytucyjnego prawa do sądu. Również w razie przekazania sprawy przez sąd do mediacji bez zgody stron, nie traci ona dobrowolnego charakteru, a strony w żadnym wypadku nie mają obowiązku zawarcia ugody przed mediatorem”.

Istotne!

Ministerstwo Sprawiedliwości w raporcie „Postępowanie mediacyjne w świetle danych statystycznych Sądy Rejonowe i Okręgowe w latach 2006-2022” podaje, że”

„W roku 2022 w stosunku do roku 2013 liczba spraw skierowanych do mediacji wzrosła niemalże dwu i półkrotnie z 13 370 do 31 939 spraw. Przy porównaniu roku 2022 z rokiem poprzednim liczba ta spadła nieznacznie o 2,0%”.

Kto może być mediatorem ?

Mediatorem może być osoba wybrana przez strony do konkretnego sporu np. z listy organizacji pozarządowych lub osoba wpisana na listę stałych mediatorów, którą prowadzą sądy okręgowe.

Z art. 157a ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych stałym mediatorem może być osoba fizyczna, która:

1) spełnia warunki określone w art. 183(2) § 1 i 2 k.p.c , czyli jest osobą fizyczną mającą pełną zdolność do czynności prawnych, korzystającą w pełni z praw publicznych albo sędzią w stanie spoczynku,

2) ma wiedzę i umiejętności w zakresie prowadzenia mediacji,

3) ukończyła 26 lat,

4) zna język polski,

5) nie była prawomocnie skazana za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,

6) została wpisana na listę stałych mediatorów prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego.

W jakich sprawach mogą być prowadzone mediacje ?

Zgodnie z dyspozycją art. 10  k.p.c  mediacja  może być prowadzona w sprawach w których jest dopuszczalne zawarcie ugody. Podlega ona zatwierdzeniu przez sąd [4] .

Zobacz: Ugoda zawarta przed mediatorem a zwolnienie z podatku

W drodze mediacji mogą być rozwiązywane m.in.:

1. Spory pomiędzy przedsiębiorcami (mediacja gospodarcza). Mogą one obejmować m.in. spory o zapłatę za towar lub usługę (np. brak terminowej dostawy, zwłoka z płatnością), roszczenia wspólników lub akcjonariuszy przeciwko spółkom, rozwiązanie spółki cywilnej, spory z deweloperem.

Skorzystanie z mediacji gospodarczej pozwala przedsiębiorcy na zachowanie dobrego wizerunku swojej firmy i utrzymanie pozytywnych relacji z kontrahentami firmy.

Zobacz e-book: Spółka cywilna. Praktyczny poradnik

2. Sprawy z zakresu prawa pracy. Przedmiotem mediacji mogą być m.in. sprawy pomiędzy pracownikiem a pracodawcą m.in. o wypłatę zaległego wynagrodzenia za pracę, o wypłatę odprawy z tytułu zwolnień grupowych, o wypłatę odszkodowania za wypadek przy pracy.

3. Niektóre sprawy związane z rozwodem lub separacją stron. W świetle art. 436 § 1 k.p.c., jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji. W art. 445(2) k.p.c. ustawodawca wskazuje, że w każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację.

Piśmiennictwo wyjaśnia:

„Skierowanie stron do mediacji powinno nastąpić niezwłocznie po stwierdzeniu przez sąd, że: 1) między małżonkami istnieje spór co do zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi albo spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację, 2) w danym przypadku istnieje możliwość ugodowego załatwienia przynajmniej jednej z tych spornych kwestii w drodze mediacji. Obie te przesłanki muszą wystąpić łącznie.

Takie skierowanie może mieć miejsce w każdym stanie sprawy o rozwód lub o separację, a zatem przede wszystkim w toku całego postępowania przed sądem I instancji w sprawie o rozwód czy w sprawie z powództwa o separację” [5] – tak Haak H., Trzuskawska – Haak A., Rozwód i separacja. Komentarz do art. 55–616 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC, Warszawa 2020 [w:] komentarzu do art. 445(2) k.p.c.

Istotne!

Mediacja w sprawie alimentacyjnej dotyczy ustalenia ich wysokości w zależności od usprawiedliwionych potrzeb dziecka oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (art. 135 § 1 k.r.o.).

Z uzasadnienia wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 maja 2008 r. (sygn. I OSK 1195/07), Legalis, wynika, że:

„wypełnianie obowiązku alimentacyjnego może przybrać postać zarówno świadczeń dobrowolnych, jak i w następstwie dochodzenia ich przed sądem. Uprawniony i zobowiązany do alimentacji mogą w szczególności ustalić rodzaj i zakres świadczenia w umowie zawartej na zasadach ogólnych, w ugodzie zawartej przed mediatorem (445(2) w zw. z art. 183(15) KPC) (…)”.

W spawach rodzinnych wyłączeniu z mediacji podlegają sprawy  o przyznanie, ograniczenie lub odebranie opieki nad dzieckiem. Poprzez ugodę mediacyjną nie można także rozwiązać małżeństwa ani też ustalić pochodzenia dziecka.

4. Sprawy karne. Postępowanie mediacyjne w sprawie karnej reguluje m.in. art. 23a Kodeksu postępowania karnego. Mediacje w sprawie karnej są przeprowadzane pomiędzy podejrzanym lub oskarżonym a osoba pokrzywdzoną. Do mediacji mogą być kierowane sprawy z oskarżenia prywatnego. Kodeks karny (k.k.) wymienia przykładowo uszkodzenie ciała (art. 157 k.k.), bójkę lub pobicie (art. 158 k.k.), spowodowanie wypadku komunikacyjnego (art. 177 k.k.), niealimentację (art. 209 § 1 k.k.), kradzież (art. 278 k.k.), kradzież z włamaniem (art. 279 k.k.).

„Przesłankami skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego są: potencjalny pozytywny wpływ osiągniętego porozumienia na wynik końcowy sprawy oraz wola i zainteresowanie pokrzywdzonego i oskarżonego zawarciem takiego porozumienia (…)” – podkreśla  piśmiennictwo [6].

5. Niektóre sprawy z zakresu prawa spadkowego. W postępowaniu mediacyjnym można dokonać m.in działu spadku, ustalenia wysokości zachowku oraz terminu jego zapłaty.

Stosownie do art. 1037 § 1-2  Kodeksu cywilnego (k.c) dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie działu spadku. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

„Umowny dział spadku może wchodzić w grę tylko wtedy, kiedy wszystkie strony takiej umowy (…) zgadzają się co do dokonania działu spadku w takim właśnie trybie, a także co do treści takiej umowy. W braku takiej zgody pozostaje dokonanie działu sądowego”. Tak Gniewek E., Machnikowski P. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023 [w:] komentarzu do art. 1037 k.c.

 

6. Spory konsumenckie. Mediacje mogą być prowadzone także w sporach konsumenckich. Regulację prawną w tym zakresie zawiera art. 33-42 Ustawy z dnia 23 września 2016 r. o pozasądowym rozwiązywaniu sporów konsumenckich.

Z art. 33 ust. 1 powyższej ustawy wynika, że wszczęcie postępowania w sprawie pozasądowego rozwiązywania sporów konsumenckich następuje na wniosek konsumenta. Jeżeli przewiduje to regulamin, wszczęcie tego postępowania następuje również na wniosek przedsiębiorcy. Przykładowo mediowanie może dotyczyć spraw związanych z reklamacją zakupionego produktu lub usługi.

Kiedy mediacja nie może być stosowana?

Mediacja nie może być stosowana w przypadku, gdy jedna ze stron :

• nie zgadza się na mediacji,
• jest chora psychicznie,
• jest sprawcą przemocy fizycznej lub psychicznej,
• jest uzależniona od alkoholu lub narkotyków.

Podsumujmy…

Sprawy sądowe są długotrwałe. Dzięki przeprowadzonej mediacji Twoja sprawa może zakończyć się przykładowo w ciągu 3 miesięcy. Nic wtedy nie tracisz, a wiele możesz zyskać.

Postępowanie mediacyjne pozwala bowiem stronom na współdecydowanie w swojej sprawie. To strony decydują, czy i jak powstały spór ma się zakończyć. Mediacja trwa zazwyczaj krócej niż sprawa sądowa. Poza tym koszty związane z mediowaniem są zdecydowanie niższe od kosztów sądowych. W uzasadnieniu Postanowienia z dnia 24 sierpnia 2012 r. ( sygn. akt I ACz 548/12), Legalis Sąd Apelacyjny w Rzeszowie – I Wydział Cywilny stwierdził: „Powództwo o zachowek wiąże się często z przeprowadzeniem wielowątkowego postępowania dowodowego i aktywnym udziałem stron w procesie. Sprawy te dotyczą sfery majątkowej stron, przez co ich przebieg niejednokrotnie jest skomplikowany, wymagający wiedzy fachowej”.

Więcej informacji:  

Ministerstwo Sprawiedliwości, Mediacje

Podstawa prawna:

Art. 10, art. 183(1) § 1- 2 , art. 183(2) § 1- 2 , art. 183(3) § 1, art. 183(4) § 1, art. 183(8) § 1, art. 436 § 1, art. 445(2) Kodeksu postępowania cywilnego (t.j. Dz.U.2023.1550).

Objaśnienie:

[1] Cytat za Rys historyczny (dostęp w dniu 16 stycznia 2024 r.)

[2] Mediacja jest jedną z alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR – Alternative Dispute Resolution), poza sądem z udziałem mediatora. Może zakończyć istniejący spór poprzez zawarcie stosownej ugody.

[3] Podstawowymi zasadami mediacji jest dobrowolność (art. 183(1) § 1 k.p.c.), bezstronność (art. 183(3) § 1 k.p.c. oraz poufność (art. 183(4) § 1 k.p.c.).

[4] Zgodnie z art. 183(15) § 1 k.p.c. ugoda zawarta przed mediatorem, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem. Ugoda zawarta przed mediatorem, którą zatwierdzono przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest tytułem wykonawczym.

[5] Tak Haak H., Trzuskawska – Haak A., Rozwód i separacja. Komentarz do art. 55–616 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC, Warszawa 2020 [w:] komentarzu do art. 445(2) k.p.c.

[6] Tak Sakowicz A. (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Wyd. 9, Warszawa 2020 [w:] komentarzu do art. 23a k.p.k.

Stan prawny na dzień 16 stycznia 2024 roku

Małgorzata Gach, Wanda Książek